लोक सेवा आयोग: इतिहास, फाइदाहरू र बेफाइदाहरू

लोकसेवा  सेवा आयोग (Public Service Commission - PSC) एक महत्वपूर्ण संस्थान हो जसले सरकारी सेवामा नियुक्ति, बढुवा, स्थानान्तरण र अनुशासन जस्ता कार्यहरू सम्हाल्ने गर्दछ। यसको उद्देश्य सरकारको कर्मचारी छनोट प्रक्रिया पारदर्शी, निष्पक्ष र गुणस्तरीय बनाउन हो।

इतिहास

लोकसेवा  सेवा आयोगको सुरुवात बेलायतबाट भएको मानिन्छ। बेलायतको पब्लिक सर्विस कमिशन १८५५ मा स्थापना भएको थियो, र त्यसको प्रभावले अन्य राष्ट्रहरूमा पनि लोकसेवा  सेवा आयोगको अवधारणा फैलायो। नेपालमा लोकसेवा  सेवा आयोगको स्थापना १९५१ मा भएको हो, र यो संस्थान अहिले पनि सरकारी सेवामा कर्मचारिहरूको चयन प्रक्रिया सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। नेपालमा, लोकसेवा  सेवा आयोगले विशेषत: सरकारी सेवामा उच्च पदका कर्मचारीहरूको चयन गर्ने काम गर्दछ, जसमा मन्त्रालयहरूको कर्मचारी चयनदेखि लिएर अन्य सरकारी निकायका कर्मचारीहरूको चयन सम्म समावेश हुन्छ।

लोकसेवा सेवा आयोगका फाइदाहरू

1. निष्पक्षता र पारदर्शिता: लोकसेवा  सेवा आयोगले चयन प्रक्रिया निष्पक्ष र पारदर्शी बनाउँछ, जसले सबै उम्मेदवारलाई समान अवसर दिन्छ। यसले राजनीतिक वा अन्य प्रभावको डर बिना योग्य उम्मेदवारलाई चयन गर्ने अवसर प्रदान गर्छ।

2. गुणस्तरीय सेवाहरू: लोकसेवा  सेवा आयोगको उद्देश्य योग्य र सक्षम व्यक्तिहरूलाई सरकारी सेवामा भर्ना गर्नु हो जसले सरकारको कार्यसम्पादनलाई सुधार्ने काम गर्छ।

3. समान अवसरको सुनिश्चितता: लोकसेवा  सेवा आयोगले सबै नागरिकलाई समान अवसर दिन्छ। यसले कुनै पनि भेदभाव, जात, लिंग, धर्म वा क्षेत्रीय आधारमा चयन प्रक्रिया प्रभावी बनाउँछ।

4. बिभिन्न भूमिकामा जनशक्ति व्यवस्थापन: आयोगले विभिन्न विभाग र मन्त्रालयहरूका लागि विशिष्ट जनशक्तिको आवश्यकता निर्धारण गर्छ र तदनुसार योग्य व्यक्तिहरूलाई चयन गर्छ।

लोकसेवा सेवा आयोगका बेफाइदाहरू

1. अधिक समय लाग्ने प्रक्रिया: आयोगको चयन प्रक्रिया प्रायः लामो समय लाग्छ। यसले तत्कालीन आवश्यकता पूरा गर्न गाह्रो बनाउन सक्छ, खासगरी आकस्मिक सेवाका लागि।

2. कमी योग्यताको खोजी: चयन प्रक्रिया प्रायः परिक्षामा आधारित हुने हुँदा केही अवस्थामा व्यक्तिको समग्र क्षमता र कार्यदक्षता पूर्ण रूपमा नपढिने जोखिम रहन्छ।

3. कम भर्ती प्रक्रिया: सरकारी सेवामा भर्ती प्रक्रिया जटिल र लामो हुने भएकाले पर्याप्त कर्मचारी भर्ना गर्न ढिला हुन्छ, जसले सेवा प्रवाहमा असर पार्छ।

लोकसेवा सेवा आयोगको प्रचलन

अहिले पनि धेरै देशहरू लोकसेवा  सेवा आयोगको माध्यमबाट सरकारी सेवामा कर्मचारी नियुक्ति गर्ने प्रक्रिया अवलम्बन गर्दैछन्। विशेष गरी, भारत, नेपाल, पाकिस्तान, बंगलादेश, केन्या, सिंगापुर, अफ्रिकाका विभिन्न राष्ट्रहरू, र युरोपका केहि देशहरूमा लोकसेवा  सेवा आयोगको प्रयोग चलिरहेको छ। यी देशहरूमा, आयोगले सरकारी सेवामा छनोट प्रक्रिया पारदर्शी र निष्पक्ष बनाउँछ।

मानव संसाधन विभागको आवश्यकता

नेपाल जस्तो विकासशील देशमा, सरकारी सेवा प्रबन्धनलाई थप सुदृढ बनाउनका लागि प्रत्येक मन्त्रालयअन्तर्गत मानव संसाधन विकास (HRD)विभाग स्थापना गर्नु अत्यन्त आवश्यक छ। यसले सरकारका विभिन्न विभागहरूको जनशक्ति व्यवस्थापन र विकासको लागि मार्गदर्शन गर्नेछ।

मानव संसाधन विभागले:

• मन्त्रालय अन्तर्गतका कर्मचारी आवश्यकता मूल्यांकन गर्ने,

• सरकारी सेवा नियमावली र नीतिहरू बनाउने,

• कर्मचारीहरूको दक्षता र क्षमता अनुगमन गर्ने,

• कर्मचारीको प्रशिक्षण र विकास सुनिश्चित गर्ने जस्ता महत्वपूर्ण कार्यहरू गर्नेछ।

यसले सरकारी सेवामा दक्ष र योग्य जनशक्ति भर्ना गर्ने प्रक्रियालाई थप प्रभावकारी बनाउन सक्छ।

आउटसोर्सिङको महत्त्व

आजको आर्थिक स्थितिमा, सरकारले आउटसोर्सिङ सेवाहरू प्रयोग गर्नुपर्ने आवश्यकता महत्त्वपूर्ण बनेको छ। सरकारी कर्मचारीहरूको स्थायी नियुक्तिमा हुने ठूलो बजेट खर्च (जस्तै, पेंशन, बोनस) लाई कम गर्नका लागि, सरकारले विभिन्न दैनिक अपरेसनल कार्यहरूको लागि बाह्य सेवाप्रदायक कम्पनीहरूलाई नियुक्त गर्न सक्दछ। यसले सरकारी बजेटको बचत गर्दै, कार्यदक्षता र कामकाजी प्रवाहलाई सुधार्न मद्दत पुर्याउँछ।

आउटसोर्सिङबाट लाभहरू:

1. बजेटमा बचत: सरकारी कर्मचारीहरूको पेंशन र बोनसमा खर्च कम गर्न सकिन्छ। आउटसोर्सिङका माध्यमबाट सरकारले आवश्यकता अनुसार कर्मचारीको नियुक्ति गर्न सक्छ र तिनको लाभप्रदता बढी बनाउन सक्छ।

2. कार्य प्रवाहमा सुधार: बाह्य कम्पनीहरूलाई संलग्न गराउँदा, विशेष दक्षता भएका कर्मचारीहरूको प्रयोगले कामको प्रवाहलाई द्रुत र सुधार्न सक्छ।

3. भ्रष्टाचारको न्यूनतमकरण: बाह्य सेवाप्रदायकहरूको निगरानी र मूल्यांकन गर्नुले भ्रष्टाचारको सम्भावनालाई कम गर्न सक्छ। स्थायी कर्मचारीहरूको नियुक्ति र बढुवा प्रक्रियामा चिठ्ठा र अन्य घूस प्रणालीलाई न्यून गर्न मद्दत पुर्याउँछ।

4. दक्ष कर्मचारीहरूको भर्ती: आउटसोर्सिङमा जनशक्ति बाह्य सेवा प्रदायकहरूको चयन प्रक्रियामा आधारित हुन्छ, जसले कर्मचारी चयन प्रक्रिया पारदर्शी र योग्य जनशक्ति सुनिश्चित गर्न सक्छ।

निष्कर्ष

लोकसेवा  सेवा आयोगले सरकारी कर्मचारी चयन प्रक्रिया व्यवस्थापन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ, जसले दक्ष र योग्य कर्मचारीहरूको भर्ना सुनिश्चित गर्दछ। त्यसैगरी, प्रत्येक मन्त्रालयअन्तर्गत मानव संसाधन विभागको स्थापना र आउटसोर्सिङको प्रयोगले सरकारले दक्षता बढाउन, बजेटको बचत गर्न र भ्रष्टाचारलाई न्यूनतम गर्नमा मद्दत पुर्याउँछ। यस्ता सुधारात्मक कदमहरूले सरकारी सेवा क्षेत्रलाई सुधार्न र दक्ष बनाउन मद्दत गर्नेछ।